[ Pobierz całość w formacie PDF ]
nie ciała. Dla tej wiary szukał wsparcia w nauce (w teorii względności Alberta Einsteina).
Myśl o zwycięstwie człowieka przyszłości nad śmiercią pojawia się w poezji Jasieńskiego:
nie będziemy już odtąd umierać więcej,
któż by nas takich pięknych i olbrzymich grzebał.
Utopia futurystyczna w odróżnieniu od innych wizji przyszłości szczęśliwej nie była aż
tak naiwna, jak można by sądzić na podstawie cytowanych wierszy. Jej obrazy szczęśliwego
jutra miały charakter w jakiejś mierze zabawowy, a u t o i r o n i c z n y, łatwo wpadały w
g r o t e s k Ä™.
31
Futuryzm jako światopogląd (materialistyczny)
Odwieczny problem filozofii: co jest pierwotną siłą sprawczą świata, materia czy duch? ,
w XX stuleciu nie stracił na aktualności. Interesował nie tylko myślicieli, ale i ludzi sztuki.
Gwałtowne przeobrażenia życia społecznego wymagały wyjaśnień. Gdzie znajduje się zródło
zmian? Gdzie tkwi energia przeobrażająca ustroje, obyczaje, gust artystyczny? W sile idei czy
w nowych sposobach obcowania człowieka z materią? Niektóre kierunki artystyczne doko-
nywały jasnych wyborów światopoglądowych: opowiadały się po stronie Ducha lub Materii
i chciały kornie służyć jednej z tych dwu sił.
Zwiatopogląd idealistyczny znalazł wyraz w zrodzonym w Młodej Polsce ekspresjoni-
zmie. E k s p r e s j o n i z m przejawiający się w twórczości poetów poznańskiego Zdro-
ju , w wierszach Jana Stura (1895 1923), w Dionizjach Jarosława Iwaszkiewicza, a
zwłaszcza w brawurowej Wiośnie Juliana Tuwima sławiąc krainę ducha tak przedstawiał
rzeczywistość, by pokazać, iż ponad bytami materialnymi rozciąga się panowanie mocy du-
chowych, od biologii ważniejsza jest psychologia, od cywilizacji myślenie (lub obłęd), od
uwarunkowań bytowych euforia radości lub psychoza gwałtu itd. F u t u r y z m z a w i e r
z y ł m a t e r i i. W niej widział prawdę świata, energię życia, w jej przeobrażeniach i bo-
gactwie form odkrywał piękno. Nie groziło to monotonią, gdyż rozumienie materii (podobnie
jako rozumienie ducha przez ekspresjonistów) już w punkcie wyjścia okazało się dwoiste. Dla
jednych futurystów materią było i m p e r i u m n a t u r y, dla drugich p r o d u k t y c y w
i l i z a c j i: maszyna, samochód, samolot, karabin maszynowy, kinematograf, aparat telegra-
ficzny, radio.
Hymn do ciała
Poezja futurystyczna to pochwała zmysłowego odczuwania świata, hymn do ciała, umiło-
wanie tego, co w człowieku biologiczne. Człowiek futurystów jest cały z mięsa (Obłok w
spodniach Majakowskiego). Jego duchowe wnętrze, tak subtelnie i głęboko analizowane w
literaturze dawnej, okazuje się uzależnione od wnętrzności! Bohater futurystycznych poema-
tów objawia się jako atlas anatomiczny, jego portret przypomina rysunek z podręcznika dla
studentów medycyny. W Hymnie do maszyny mego ciała Czyżewskiego człowiek to zbiór
organów wewnętrznych i suma ich funkcji. To tylko:
Tak samo (choć w innej stylistyce) prezentuje się bohater wierszy Anatola Sterna. To barba-
rzyńca, roztańczony dzikus, anielski cham , cyrkowy sztukmistrz, bezwstydnie rozkochany w
cudownościach procesów trawiennych. Dla niego przemiana materii to coś wspaniałego. On, na-
gi człowiek w śródmieściu , żyje nie dla idei, lecz po to, aby pożerać i trawić, trawić i wydalać:
jak struny dzwięczą moje silnie napięte jelita
a brzuch mój jest jak głodna wojująca lira
W których wcześniejszych epo-
krew pepsyna krew
kach i utworach literackich można
żołądek serce krew
znalezć przykłady podobnego za-
pulsują biją natężone
interesowania prozaicznymi
zwoje mych kiszek
stronami ludzkiej cielesności?
mózg
32
Nurt radosny krzyżował się z nurtem bolesnym. W poezji Jasieńskiego czy Wata ciało
ludzkie częściej jest siedliskiem choroby, miejscem udręki; jest torturowane głodem
(Jasieńskiego Pieśń o głodzie), bite, poniewierane.
Słowa na wolności i język pozarozumowy
Poezja futurystyczna nie tylko opowiadała o naturze buszującej w ludzkim ciele, ale starała
się także wypowiedzieć naturę nagą , udzielić jej głosu w wierszach. Czytelnik powinien był
odnieść wrażenie, iż wiersze te zostały napisane pod dyktando natury, że są mową żywych,
żywiołowych procesów. Gdy formował się futuryzm polski, na Zachodzie i na Wschodzie
wynaleziono już sposoby ujęzykowienia bezmownej natury. Znane były koncepcje Wło-
chów, którzy postulowali słowa na wolności czyli wiersz złożony z ciągu słów wypląta-
nych ze składni, wyzwolonych spod konwencji norm poprawnościowych. Rezygnacja z dys-
cypliny składniowej miała być w poezji naśladowaniem żywiołowości natury, chaotyczności
życia.
A skoro chodzi o oddanie materii w sposób jak najbardziej czysty, jak najbardziej wierny,
skoro chodzi o takie jej oddanie, które byłoby zlaniem się słowa z rzeczą i do pewnego stop-
nia bezpośrednim wniknięciem w wszechświat, Marinetti sądzi, że literatura może tego doko-
nać jedynie drogą zniszczenia dotychczasowej składni gramatycznej. (...) Pragnie on uczynić
z poety odkrywcę w świecie materii, a z języka organ, który by chwytał życie materii z całą
jego falującą zmiennością . (Tak wyjaśniał istotę słów na wolności Tadeusz Peiper.)
Znajdz pośród cytowanych w tym rozdziale wierszy tekst, który zaliczyłbyś do słów na
wolności .
Inną, proponowaną przez Rosjan próbą złączenia poezji z rytmem natury była l i r y k a
p o z a r o z u m o w a (roś. zaum), którą szczycili się kubofuturyści. Polacy wysoko cenili
ten eksperyment. Stern pisał w 1927 roku, że język pozarozumowy, będący twórczością no-
wych, nie istniejących słów , to jedyna realna zdobycz rosyjskiej Nowej Sztuki.
Najprostszym środkiem, od dawien dawna służącym iluzji mówiącej natury , jest o n o m
a t o p e j a. Poprzez odpowiedni dobór słów dzwiękonaśladowczych można uzyskać wrażenie
kołysanki śpiewanej przez deszcz albo leniwego szumu traw lub gniewnych pomruków burzy
itd. Wszystko, co w otaczającym nas świecie ma głos , może stać się zadaniem artystycz-
nym dla poety. Kubofuturysta ułatwiał sobie to zadanie: nie musiał wyszukiwać słów o od-
powiednim brzmieniu, wystarczyło takie słowa wymyśleć, by napisać wiersz, w którym pod-
miotem mówiącym nie byłby człowiek, lecz wyładowania atmosferyczne, ruch w krajobrazie,
gra fal, odgłosy jakichś zdarzeń w świecie dzwięczącej materii jak to się dzieje w wierszu
Brunona Jasieńskiego na rzece*:
o trafy tarów żyrafy raf
ren cerę chore o ręce
na stawie ta wie na pawie staw
o trÄ…ce tren terence
W poezji dzwiękonaśladowczej pisze Janusz Słowiński główna więz między słowami
polegaÅ‚a na tym, że wszystkie one współtworzyÅ‚y »fonograficzny« odpowiednik jakiegoÅ› jed-
nolitego kompleksu dzwięków (warkot motoru, radiowe sygnały). Oto przykłady z wierszy
Młodożeńca:
33
o jakże jak?!! o Holi ho
o mia lumba
(radioromans)
kwan kliki dlin dlamy
tony wołania
(iks)
[ Pobierz całość w formacie PDF ]